Ο Διάβολος και οι μεταμορφώσεις του κακού στη γλυπτική του 19ου αιώνα στη Γαλλία

To blog μας "Για τα μάτια της Χουακίνα" έχει τη χαρά και την τιμή να φιλοξενεί ένα άρθρο του Ιστορικού Τέχνης κ. Αντώνη Τουμανίδη.

Αντώνιος: Ποιος είναι ο σκοπός όλων αυτών;
Διάβολος: Δεν υπάρχει σκοπός!
Flaubert, Ο Πειρασμός του Αγίου Αντωνίου

Ο Διάβολος, το κακό, αλλάζει μορφή με την ίδια ευκολία που αλλάζει και όνομα. Εάν ο Θεός είναι «αυτός που είναι», ο Διάβολος είναι αυτός που αλλάζει. Το κακό ως ιδέα, είτε πρόκειται για αποκύημα της ανθρώπινης φαντασίας είτε για απτή θρησκευτική ή μη αντικειμενική πραγματικότητα, χαρακτηρίζει τον ανθρώπινο πολιτισμό από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα.

Αλλά η εικόνα του κακού έτσι όπως παρουσιάζεται στον χριστιανικό κόσμο είναι μοναδική. Εωσφόρος, έκπτωτος άγγελος, Σατανάς, Διάβολος, Δαίμων, Belzébuth, Αντίχριστος, Δράκος είναι μερικά από τα χαρακτηριστικότερα ονόματα του κακού. Στην Καινή Διαθήκη αναφέρεται 188 φορές (62 σαν δαίμονας, 36 σαν Σατανάς, 33 σαν Διάβολος, 37 σαν Θηρίο, 13 σαν Δράκος και 7 σαν Belzébuth). Το βασίλειο του Διαβόλου είναι η κόλαση.

Η εικόνα του κακού, έτσι όπως παρουσιάζεται κυρίως στους καθεδρικούς ναούς της Ευρώπης, έχει ως αρχικό σκοπό να προκαλέσει συναισθήματα φόβου και δέους στους πιστούς. Αυτό τουλάχιστον ισχύει ως το τέλος του 18ου αιώνα. Όμως αυτή η εικόνα θα αλλάξει όταν στο τέλος του 18ου αιώνα θα λάβει χώρα ένα γεγονός καθοριστικής σημασίας για την μετέπειτα πορεία της Γαλλίας αλλά και με τεράστια απήχηση στον υπόλοιπο ευρωπαϊκό χώρο, η Γαλλική Επανάσταση.

Οι αρχηγοί της επανάστασης θεωρούν τα έργα τέχνης δημόσια σύμβολα. Οι επαναστάτες θέλουν να εκδικηθούν τη βασιλεία και την εκκλησία που αντιπροσωπεύουν στα μάτια τους την τυραννία. Οι καθεδρικοί «εκτελούνται» όπως οι βασιλείς, συμβολική τιμωρία για τα αρχαία εγκλήματα.[1] Τον 19ο αιώνα ο Διάβολος γίνεται σύμβολο της επανάστασης και της ελευθερίας. Η αρνητική στάση της εκκλησίας και του Βατικανού προς την επανάσταση και τη δημοκρατία ενισχύουν αυτό το συμβολισμό. Πάπας κατά την περίοδο της επανάστασης είναι ο Πίος VI (1774-1799). Με την πρώτη του εγκύκλιο (Inscrutabile divinae sapientiae, Χριστούγεννα 1775) καταδικάζει τον Διαφωτισμό και παρουσιάζει τον μοντερνισμό σαν έργο του Διαβόλου ενώ το 1791 θα καταδικάσει την παρέμβαση και τον έλεγχο της εκκλησίας από το κράτος καθώς και την Διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του πολίτη. Ανάλογη θα είναι και η στάση των διαδόχων του. Ο Πάπας Γρηγόριος XVI (1831-1846) με την εγκύκλιο του Mirari vos το 1832 θα καταδικάσει την ελευθερία του τύπου και της συνείδησης ενώ επί Πάπα Πίου IX (1846-1878) θα εγκριθεί και θα ψηφιστεί το αλάθητο του Πάπα.

Ταυτόχρονα παρατηρείται μια αναγέννηση του αποκρυφισμού ενώ η Lyon στη Γαλλία θα μετατραπεί σε κέντρο μαύρης μαγείας.[2] Ο Διάβολος παρουσιάζεται σαν ένας νέος ήρωας, γεγονός στο οποίο συμβάλλει και ο ρομαντισμός που ξεκινώντας από τη λογοτεχνία ασκεί σταδιακά την επιρροή του στη μουσική, τη φιλοσοφία, τη ζωγραφική, την αρχιτεκτονική (θρίαμβος του νέο- γοτθικού στυλ) και φυσικά τη γλυπτική.

Οι απεικονίσεις του Διαβόλου στην τέχνη διαφέρουν και είναι πάντα σε συνάφεια με τις μεταμορφώσεις του μύθου του. Ο Διάβολος μπορεί να έχει την εμφάνιση ενός ζώου, ενός ανθρώπου ή ενός αντικειμένου. Μέσα σε αυτό το κλίμα ηρωοποίησης του Διαβόλου, οι απεικονίσεις του στη γλυπτική του 19ου αιώνα στη Γαλλία παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον. Έτσι λοιπόν θα μπορούσαμε να κάνουμε μια συμβατική κατηγοριοποίηση των απεικονίσεων του Διαβόλου και του κακού, η οποία έχει ως εξής:

J. J. Feuchère, Σατανάς, 1833

1. ο Διάβολος και η ιεραρχία των δαιμόνων: το πιο χαρακτηριστικό έργο αυτής της κατηγορίας είναι ο Σατανάς (μπρούντζινο αγαλμάτιο με σκουρόχρωμη πατίνα σε βάση από πράσινο μάρμαρο, 0,345 χ 0,155 χ 0,086, 1833, Douai, μουσείο Καλών Τεχνών, Montargis, μουσείο Girodet, μια μεγάλων διαστάσεων εκδοχή του έργου στο μουσείο Τέχνης του Los Angeles)του J. J. Feuchère (1807- 1852). Ο Σατανάς μετά την πτώση από τον παράδεισο καθισμένος σε βράχο και μελαγχολικός, σκέφτεται. Τα δύο μεγάλα φτερά νυχτερίδας μοιάζουν να έχουν ως ρόλο την προστασία του δαίμονα. Την ζωώδη εικόνα συμπληρώνουν τα γαμψά νύχια στα πόδια, τα κέρατα στο κεφάλι, τα μεγάλα μυτερά αυτιά και τα μυτερά δόντια. Το έργο θα αποτελέσει πηγή έμπνευσης για τον Chactas του Duret, τον Lavoisier του Dalou και τον Σκεπτόμενο του Rodin. Θα πρέπει να αναφέρουμε επίσης τις πέτρινες υδρορροές- τέρατα (gargouilles) της Παναγίας των Παρισίων (ξανακατασκευάστηκαν τον 19ο αιώνα με βάση ορισμένα σχέδια του πατέρα του νέο- γοτθικού στυλ Viollet- le Duc) και οι οποίες στο Λεξικό του Διαβόλου του Villeneuve Roland αναφέρονται ως stryges- demons[3] - ένα είδος δαίμονα βαμπίρ, τον δαίμονα Baphomet της εκκλησίας Saint- Merri στο Παρίσι[4] και Το πνεύμα του κακού (μάρμαρο, 1838, πάρκο του πύργου της Compiègne) του Jules- Antoine Droz (1804- 1872) στο οποίο ο μελαγχολικός και μάλλον φιλικός Σατανάς αποκτά εξ’ ολοκλήρου ανθρώπινη μορφή. Τέλος θα πρέπει να αναφέρουμε και τα δύο γλυπτά του Gauguin (1848- 1903) στα οποία χρησιμοποιεί τη μορφή του Διαβόλου, το πορτρέτο του ιερέα Paillard (ξύλο, 1893 ή 1902, Ουάσινγκτον, National Gallery of Art) το οποίο επιβεβαιώνει τα αντικληρικά του συναισθήματα, και το σατυρικό πορτρέτο του ίδιου του εαυτού του (ξύλο, 1895, The J. PaulGetty museum, Los Angeles).

Υδρορροές - τέρατα (gargouilles) της Παναγίας των Παρισίων, 19ος αιώνας

2. τα ζώα του Διαβόλου: γάτες, βατράχια, πίθηκοι, αρκούδες, λύκοι, λιοντάρια, μύγες, φίδια και σκορπιοί έχουν κατά καιρούς ταυτιστεί με το διάβολο και το κακό. Στην κατηγορία αυτή μπορούμε να ξεχωρίσουμε την Γυναίκα- νυχτερίδα (μπρούντζος, συλλογή Alain Lesieutre, Παρίσι) του Agathon Leonard (1841- ;) και το έργο του Van Strydonck Léopold (1861- 1937) Η μάχη του καλού με το κακό (μπρούντζος, 1897, Παρίσι, μουσείο Orsay) στο οποίο το κακό έχει τη μορφή φιδιού.

3. ο ερωτισμός και το κακό: ο ερωτισμός ανέκαθεν συνδεόταν με το κακό. Στην περίπτωση αυτή ο Διάβολος παίρνει τη μορφή σατύρου και συνοδεύεται από μια γυμνή γυναικεία μορφή όπως στο έργο Persuasion (μπρούντζος, Μουσείο Καλών Τεχνών, Lille) του Cyprian Godebski (1835- 1909).

Emmanuel Fremiet, Ο Άγιος Μιχαήλ κατατροπώνει τον δράκο, περίπου 1897

4. ο Άγιος Μιχαήλ ή ο Άγιος Γεώργιος κατατροπώνουν τον Δράκο: θέματα ιδιαίτερα αγαπητά και στη βυζαντινή εικονογραφία στα οποία ο Διάβολος και το κακό παίρνουν τη μορφή δράκου[5]. Σ’ αυτή την κατηγορία ενδεικτικά και μόνο θα μπορούσαμε να αναφέρουμε τα έργα των Jean- Bernard (1802-1866), Ο Αρχάγγελος Μιχαήλ κατατροπώνει το Σατανά και ανακηρύσσει τη βασιλεία του Θεού (μπρούντζινο γλυπτό τοποθετημένο σε ρολόι- εκκρεμές, περίπου 1834, Παρίσι, Λούβρο), του Emmanuel Fremiet (1824- 1910), Ο Άγιος Μιχαήλ κατατροπώνει το δράκο (χαλκός, περίπου 1897, μουσείο Orsay) και Ο Άγιος Γεώργιος μάχεται το Δράκο (μπρούντζος επιχρυσωμένος, περ. 1891, Παρίσι, μουσείο Orsay) και το μάλλον κακής αισθητικής Ο Άγιος Μιχαήλ κατατροπώνει τον δαίμονα (μπρούντζος, Σιντριβάνι Αγίου Μιχαήλ, Πλατεία Αγίου Μιχαήλ, Παρίσι) του Francisque Duret.

Francisque Duret, Ο Άγιος Μιχαήλ κατατροπώνει τον δαίμονα

5. η «διαβολική γλυπτική» και η λογοτεχνία: Η Θεία Κωμωδία (1314-1320) του Δάντη, ο Χαμένος Παράδεισος (1667) του Milton, η ρομαντική λογοτεχνία, η λογοτεχνία του φανταστικού και του τρόμου αποτελούν πηγή έμπνευσης για τους καλλιτέχνες του 19ου αιώνα. Οι ρομαντικοί λογοτέχνες δίνουν μια αντίστοιχα ρομαντική εικόνα για τον Σατανά, μιλάνε για την ομορφιά του και με τον δικό τους τρόπο τον δοξάζουν. Ιδιαίτερη είναι η απήχηση που έχει στους καλλιτέχνες η Θεία Κωμωδία του Δάντη με αποτέλεσμα μια πληθώρα έργων που αναφέρονται σ’ αυτή όπως το Μνημείο στον Δάντη του M. F. De Fauveau (μάρμαρο, έργο εν μέρει κατεστραμμένο, ιδιωτική συλλογή, στη βάση του μνημείου ένας δαίμονας μαζί με καταραμένες στην κόλαση γυναικείες μορφές), το Βιργίλιος και Δάντης στις κολάσεις του Préault Antoine Augustin (ανάγλυφο σε κερί, μουσείο Καλών Τεχνών, Chartres), και το ο κόμης Ουγκολίνο και τα παιδιά του, του Jean Baptiste Carpeaux (μπρούντζος, 1862, Παρίσι, μουσείο Orsay, θέμα εμπνευσμένο από το κεφάλαιο XXXIII, 13 της Κόλασης του Δάντη). Κορυφαίο ίσως δημιούργημα εμπνευσμένο από την Κόλαση της Θείας Κωμωδίας του Δάντη, είναι η Πόρτα της κολάσεως του Rodin.[6] Του ίδιου καλλιτέχνη έργο είναι και το Χέρι του διαβόλου (μάρμαρο, περίπου 1902, μουσείο Rodin).

A. Rodin, Η πόρτα της κολάσεως

Στον 20ο αιώνα ο Διάβολος και το κακό συνεχίζουν να επηρεάζουν και να γοητεύουν σε παγκόσμιο επίπεδο μόνο που αυτή την φορά τις πιο εντυπωσιακές εικόνες μας τις δίνει ο κινηματογράφος.

Βιβλιογραφία

Λογοτεχνία

•Dante Alighieri, Η Θεία Κωμωδία, 1316-1321.

•Gustave Flaubert, Ο πειρασμός του Αγίου Αντωνίου, 1849, 1856, 1874.

•John Milton, Ο χαμένος παράδεισος, 1667.

Λεξικά- εγκυκλοπαίδειες

•Collin de Plancy, Dictionnaire infernal, έξι επανεκδόσεις από το 1818 ως το 1863.

•Marguerite-Marie Thiollier, Dictionnaire des religions, Le Sycomore- L’Asiathèque, Paris, 1980.

•Stanislas Lami, Dictionnaire des sculpteurs de l’école française au dix-neuvième siècle, Paris, 1914 (tome I)/ 1916 (tome II)/ 1919 (tome III)/ 1921 (tome IV).

•Villeneuve R., Dictionnaire du Diable, Omnibus, Paris, 1998.

Θρησκεία/ δαιμονολογία

•Bazin Germain, Satan, Desclée de Brouwer, 666 pages, 1948.

•Francesco Chiovaro et Gérard Bessière, Urbi et Orbi, deux mille ans de papauté, Gallimard, 1995.

•Minois G., Histoire de l’enfer, « Que sais-je ?» no 2823, P.U.F., Paris, 1999.

•Minois G., le diable, « Que sais-je ? » no 3423, P.U.F., Paris, 2000.

Ο διάβολος στην τέχνη

•Benoist Luc, La sculpture romantique, Gallimard, 1994.

•Bouchon C., Brisae C…, Ces églises du dix-neuvième siècle, Encrage, 1993.

•Eitner Lorenz, Neoclassicism and Romanticism, 1750-1850, sources and documents, volume I, Enlightement/ Revolution, Prentice- Hall international inc., London, 1971.

•Jarrassé Dominique, Rodin, La passion du mouvement, Terrail, Paris, 1993

•Pingeot Anne, La sculpture à Orsay.

•Rosa Giorgi, Anges et démons, μετάφραση από τα ιταλικά Dominique Férault, coll. Guides des arts, éditions Hazan, Paris, 2004.

•Toumanidis Antonios, Le Diable et les incarnations du mal dans la sculpture du 19^ème siècle en France, 2005, υπό έκδοση.

•Vax Louis, L’art et la littérature fantastique, « Que sais- Je », 1970.

•Villeneuve R., Le diable dans l’art, Denoël, 1957.

Τουμανίδης Αντώνιος
Ιστορικός της τέχνης
Υπ. Διδάκτωρ του τμήματος Επιστημών της τέχνης
του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων.
Copyright, All rights reserved

---

[1] Η μεγάλη καταστροφή θρησκευτικών και μοναρχικών μνημείων αρχίζει το 1792. βλ. Lorenz Eitner, Neoclassicism and Romanticism, 1750- 1850, sources and documents, volume I, Enlightenment/ Revolution, Λονδίνο 1971, σ. 140- 142.

[2] Μερικοί από τους πιο γνωστούς γάλλους αποκρυφιστές της εποχής είναι ο Fulcanelli (1877-1932), ο Stanislas de Guaïta (1861- 1897), ο Kardec Allan (1804- 1869), ο Lévi Eliphas (1810- 1875) ο οποίος έγραψε πάνω από 200 έργα με θέμα τον αποκρυφισμό, και ο Papus (1865- 1916) ο οποίος θα γράψει περίπου 250 έργα.

[3] Villeneuve Roland, Dictionnaire du diable, Omnibus, Paris, 1998, σελ. 934.

[4] Η χρονολόγηση του έργου στον 19ο αιώνα είναι αμφισβητούμενη και μη εξακριβωμένη. Ο Baphomet είναι ένας ανδρόγυνος δαίμονας που θεωρείται σύμφωνα με τους δαιμονολόγους προστάτης των Ναϊτών ιπποτών. Η εκκλησία Saint- Merri που κατασκευάστηκε ανάμεσα στο 1500 και 1552 θεωρείται διαβολική και συγκαλυμμένος τόπος λατρείας του Σατανά.

[5] Ο Δράκος μαζί με το φίδι είναι δύο από τις πιο χαρακτηριστικές απεικονίσεις του κακού ενώ συμβολίζουν εξίσου τον πειρασμό (το φίδι), και τον θάνατο ως συνέπεια της αμαρτίας.

[6] Την πρώτη ολοκληρωμένη εικόνα της Πόρτας, έτσι όπως τη γνωρίζουμε σήμερα, την έχουμε το 1885 στο ατελιέ του Rodin. Η Πόρτα παρουσιάζεται για πρώτη φορά στο κοινό το 1900.