O βυζαντινός ναός της Μεταμόρφωσης του Σωτήρα

Πολύ κοντά στα υπολείμματα της Μονής Χορταίτου, στο κέντρο του Χορτιάτη, βρίσκεται ο βυζαντινός ναός της Μεταμόρφωσης του Σωτήρα, που με βάση τυπολογικά στοι­χεία χρονολογείται στο 12ο αιώνα. Η εξαιρετική σημασία τον μνημείου αυτού δεν οφείλεται τόσο στην ηλικία του όσο στο γεγονός ότι αποτελεί το μοναδικό δείγμα "απλού ή νησιωτικού οκταγωνικού ναού" σε ολόκληρη την ηπειρωτική Ελλάδα. Οι λίγοι ναοί που είναι χτισμένοι με τον τύπο αυτό περιορίζονται στη νησιωτική χώρα και κυρίως στη Χίο (Νέα Μονή, Παναγία η Κρίνα, Άγιοι Απόστο­λοι στο Πυργί). Η παρουσία μάλιστα του ναού λίγα χιλιόμετρα έξω από τη Θεσσαλονίκη, που ανήκε στη σφαίρα επιρροής της Kωνσταντινουπολίτικης αρχιτεκτονικής, ενισχύει την άποψη ότι ο αρχιτεκτονικός αυτός τύπος δημιουργήθηκε στη Βασιλεύουσα.

Ο κυρίως ναός έχει τετράγωνη κάτοψη και καλυπτόταν με τρούλο στηριζόμενο σε οκτώ τόξα μέσω ισάριθμων σφαιρικών τριγώνων. Οι ωθήσεις του τρούλου αντιμετωπίζονταν απευθείας από τους εξωτερικούς τοίχους του κτίσματος, ενώ στους "σύνθετους ή ηπειρωτικούς οκταγωνικούς" ναούς τα στηρίγματα του τρούλου βρίσκονται σε κάποια απόσταση από τους εξωτερικούς τοίχους και οι ωθήσεις του αντιμετωπίζονται από τέσσερα διαμερίσματα στις γωνίες του κυρίως ναού. Σε κάποια φάση ο νάρθηκας και ένα μεγάλο μέρος της ανωδομής του ναού κατέρρευσαν και έτσι σήμερα απουσιάζουν εντελώς τόσο ο νάρθηκας όσο και ο τρούλος, ενώ η είσοδος από το νάρθηκα στον κυρίως ναό έχει χτιστεί και ο επισκέπτης μπορεί να μπει στο ναό μόνο από τη βόρεια είσοδο. Όλες αυτές οι μεταβολές έχουν δημιουργήσει μια εικόνα του μνημείου διαφορετική από αυτήν που αρχικά είχε.

Το Ιερό χωρίζεται από τον κυρίως ναό με δύο ισχυρούς πεσσούς, διαθέτει υπερυψωμένο δάπε­δο και διαιρεlται σε τρία μέρη: στο Ιερό Βήμα, που καλύπτεται με ημικυλινδρική καμάρα, την Πρόθε­ση και το Διακονικό, που καλύπτονται με σταυροθόλια. Οι τρεις αυτοί χώροι επικοινωνούν μεταξύ τους με τοξωτά ανοίγματα. Είσοδοι με μαρμάρινα θυρώματα οδηγούν από τον κυρίως ναό στην Πρόθεση και το Διακονικό, ενώ μπροστά από το Ιερό Βήμα υπήρχε αρχικά μαρμάρινο τέμπλο. Εχει σωθεί μόνο η βάση του και στη θέση του υπάρχει ένα νεότερο, ξύλινο τέμπλο.

Η τοιχοδομία του ναού συνδυάζει το πλινθοπερίκλειστο σύστημα δομής (μεγάλες πέτρες, τοπο­θετημένες ισόδομα και σε ζώνες, περιβάλλονται από οριζόντιες και κάθετες πλίνθους) με την τεχνι­κή της κρυμμένης πλίνθου (επάλληλες σειρές πλίνθων, από τις οποίες μία είναι ορατή και μία στα­ματάει λίγο πιο μέσα και καλύπτεται από κουρασάνι, για να αποφεύγεται η μονοτονία).

Πρέπει να σημειωθεί ότι το εσωτερικό της Μεταμόρφωσης του Σωτήρα είναι γεμάτο με τοιχογραφίες. Το μεγαλύτερο μέρος τους όμως είναι καλυμμένο από νεότερα ασβεστώματα, με συνέ­πεια να διακρίνονται μόνο λίγες μορφές αγίων. Αυτές επιτρέπουν ωστόσο την παρατήρη­ση των γενικών χαρακτηριστικών των τοιχογραφιών, με βάση τα οποία ο ζωγραφικός διάκοσμος του ναού μπορεί να χρονολογηθεί στα τέλη του 12ου αιώνα. Έχουμε να κάνουμε τότε με τις μοναδι­κές σωζόμενες τοιχογραφίες του αιώνα αυτού στην περιοχή της Θεσσαλονίκης, ύστερα από την οριστική απώλεια των τοιχογραφιών του νάρθηκα του ναού της Παναγίας Χαλκέων.

Από το ναό έχουν σωθεί επίσης η πλευρά μαρμάρινης σαρκοφάγου του 13ου αιώνα με δίγλωσση επιγραφή (ελληνική-παλαιοβουλγαρική) του Μιχαήλ Ασάνη, καθώς και τρεις εικόνες, μία του 14^ου (Παναγία Βρεφοκρατούσα) και δύο του 17ου αιώνα (Θεοτόκος, Πρόδρομος), οι οποί­ες φυλάσσονται σήμερα στο ναό του Αγίου Γεωργίου.